PARAMASASTRA

A. Tembung

Tembung (kata) : Kumpulane wanda (sukukata) kang duwe teges. Tembung kang mung sakwanda diarani Tembung wod.

  

Wernane tembung  

Tembung lingga (Kata dasar) : Tembung kang durung uwah soko asale

Tembung andhahan (Kata jadian) : Tembung kang wis owah saka asale kanthi diwenehi Ater ater (Awalan),Seselan (Sisipan),Panambang (Akhiran).

Ater ater

• Ater ater Hanuswara

m [m+bathik=mbathik]
n [n+tulis=nulis]
ng [ng+kethok=ngethok]
ny [ny+cuwil=nyuwil]

• Ater ater Tripurasa

dak [dak+pangan=dakpangak]
ko [ko+jupuk=kojupuk]
di [di+goreng=digoreng]

• Ater ater liya

a [a+lungguh=alungguh]
ma [ma+lumpat=malumpat]
ka [ka+gawa=kagawa]
ke [ke+sandhung=kesandhung]
sa [sa+gegem=sagegem]
pa [pa+lilah=palilah]
pi [pi+tutur=pitutur]
pra [pra+tandha=pratandha]
tar [tar+buka=tarbuka]
kuma [kuma+wani=kumawani]
kami [kami+tuwa=kamituwa]
kapi [kapi+temen=kapitemen]

Seselan

um [..um..+guyu=gumuyu]
in [..in..+carita=cinarita]
el [..el..+siwer=seliwer]
er [..er..+canthel=cranthel]

Panambang 

i [kandh+i=kandhani]

ake [jupuk+ake=jupukake]
ne [teka+ne=tekane]
e [omah+e=omahe]
ane [jaluk+ane=jalukane]
ke [kethok+ke=kethokke]
a [dudut+a=duduta]
na [gawa+na=gawakna]
ana [weneh+ana=wenehana]
en [lepeh+en=lepehen]
ku [buku+ku=bukuku]
mu [klambi+mu=klambimu]
e [omah+e=omahe]

Jinising Tembung

Tembung aran (Kata benda) :
Sakehing tembung kang tuduh arane barang.
[Omah,iman].

Tembung kriya (kata kerja) :
Sakehing tembung kang tuduh pakaryan.
[Turu,mlaku mlaku].

Tembung wilangan (Kata bilangan) :
Tembung kang tuduh cacah.
[Siji,separo,kapisan].

Tembung kaanan (kata sifat) :
Tembung kang tuduh kaanan lan watak.
Manggon ing sakmburine tembung aran.
[Gedhe,sregep,abang].

Tembung katrangan (kata keterangan) :
Tembung kang nerangake tembung kriya lan liya liyane kejaba tembung aran.
[Angler,cepet].

Tembung tetenger (kata sandang) :
Tembung kang nyandhangi tembung aran.
[Si,sang].

Tembung ancer ancer (kata depan) :
Tembung kanggo nggandeng tembung sajroning ukara.
[Lan,ing].

Tembung panyambung (kata sambung) :
Tembung kang kanggo nyambung ukara.
[Dene,nanging].

Tembung sesulih (kata ganti) :
Tembung kang kanggo nyulihi jeneng barang utawa wong.
[Aku,iki,apa].

Tembung pangguwuh (kata seru) :
Tembung kang tuduh ngudarasa.
[Adhuh,oh].

Ayahane tembung (jabatan kata)

 Jejer (Subyek).
Wasesa (Predikat).
Lesan (Obyek).
Katrangan (Keterangan).

1.    Tembung Tanduk (aktif)

Tanduk kriya wantah :
Tembung sing diwenehi ater ater hanuswara tanpa panampang
[maju (m+aju)]

Tanduk i kriya :
Tembung sing diwenehi ater ater hanuswara lan panambang i
[nyirami(ny+siram+i)]

Tanduk ke kriya :
Tembung sing diwenehi ater ater hanuswara lan panambang ke utawa ake
[nyelehake(ny+seleh+ake)]

2.    Tembung Tanggap (Pasif)

Tanggap tripurusa :
Tembung sing diwenehi ater ater tripurusa lan panambang i utawa ke
[Dikandhani(di+kandha+i)]

Tanggap na :
Tembung sing wenehi seselan in
[Tinuku(tuku+in)]

Tanggap tarung :
Tembung dwilingga diwenehi seselan in
[Gebuk ginebug(gebug gebug+in)]

Tanggap ka :
Tembung sing diwenehi ater ater ka
[kathuthuk(ka+thuthuk)]

3.    Tembung Rangkep

Tembung rangkep yaiku sekabehing tembung sing diwaca kaping pindho, bias sakabehing tembung utawa mung sawandane bae.

Tembung rangkep ana telung werna, yaiku:

a.     Tembung Dwilingga, yaiku tembung sing diwaca kaping pindho kabeh linggane.

1)     Dwilingga padha swara

Tuladha:      bapak-bapak

                      Bocah-bocah

                      Guru-guru

2)     Dwilingga salin swara

Thuladha    bola-bali

                      Mrana-mrene

                      Wira-wiri

3)     Dwilingga semu

Thuladha:      ondhe-ondhe

                        Undur-undur

                        Andheng-andheng

b.     Tembung Dwipurwa, yaiku tembung sing diwaca kaping pindho mung wanda sing ngarep

Thuladha:      laku-lelaku

                        Jupuk-jejupuk

                        Tuku-tetuku

c.      Tembung dwiwasana, yaiku tembung-tembung sing diwaca kaing pindho mung wanda sing mburi.

Thuladha:      cekak-cekakak

                        Cekik-cekiki

                        Cenges-cengenges           

4.    Tembung Camboran (Kata majemuk)

Tembung loro utawa luwih sing dirangkep dadi siji.

Camboran wutuh :
Tembung loro dirangkep tanpa ngurangi wandane.
»Tembung saroja
[Sanak kadang].
»Yogaswara.
[Dewa dewi].
»Baliswara.
[Mahabarata].

Camboran tugel :
»Tembung garba.
[Yaiku (iya+iku)].
»Keretabasa.
[Wedang (ngawe+kadang)].

Camboran tunggal :
Tembung loro dirangkep dadi siji tur ora kena dipisahake amarga duwe teges anyar.
[Sakaguru].

Camboran wudhar :
Tembung loro dirangkep dadi siji nanging ijen ijene tembung isih duwe teges dhewe dhewe.
[Gedhe cilik].

B. Ukara Ukara (Kalimat)  
Ukara yaiku tembung kang kasusun miturut pranata basa kang maton.

Wernane ukara:

Ukara lamba :
Ukara kang anduweni jejer lan wasesa.
[Bapak sare(jejer+wasesa)].
[Aku mangan tela(jejer+wasesa+lesan)].

Ukara elip :
Ukara kang tanpa jejer utawa wasesa.
[Klambiku anyar(jejer+katrangan)].
[Nulisa!(wasesa)].

Ukara rangkep
Diarani uga ukara rowa :
Ukara lamba sing dirangkep loro.
[Ibu lagi masak,bapak ngunjuk kopi].
[Nalika bapak tindak,ibu tunggu omah].

 Ukara crita (Kalimat tak langsung) :
Ukara kang nuduhake kedadean kang dirasa,diweruhi,dirungu utawa pitutur.
[Gula iku legi] Ukara kandha (kalimat langsung).
Bisa rupa :

a.Ukara pitakon (Kalimat tanya) :
Ukara kang kang kanggo ngudhar barang kang durung dingerteni.
[Jenengmu sapa?].

b.Ukara pakon (Kalimat perintah) :
Ukara kang kanggo murih wong liya nindakake pakaryan sing karepake.
[Adusa disik!]

c.Ukara pangajak (Kalimat himbauan) :
Ukara kanggo murih bebarengan nindakake pakaryan sing dikarepake.
[Becike perkara iki dirembug].

d.Ukara panjaluk (Kalimat permohonan) :
Ukara pakon kang ditembungake kanthi alus.
[Kulo aturi ngrantos sakuntawis].

e.Ukara umpama :
Ukara kanggo ngudarasa lelakon kang wus kebacut.
[Umpama awakmu mampir,tak wenehi oleh oleh].

 f.Ukara pengarep arep :
Ukara panjaluk kang kawiwitan tembung sepadhane muga muga.
[Muga muga basa jawa tetep lestari].

g.Ukara janji :
Ukara kang mengku pangebang ngebang.
[Yen sregep ngibadah,bakal nemu begja]